Hoe de Eerste Wereldoorlog de wereld veranderde (2024)

De veranderingen zijn in de eerste plaats te zien aan de staatsgrenzen. Een kaart van Europa meteen na de oorlog verschilt radicaal van die vlak ervoor. Een kaart uit 1919 lijkt sterk op een kaart van nu, zelfs sterker dan een kaart van Europa 50 jaar geleden. Dat geldt zeker voor Midden- en Oost-Europa.

Drie grote rijken, het Russische, het Oostenrijkse en het Turkse (Ottomaanse) zijn uiteengevallen. Andere, kleinere staten zijn verschenen. Sommige daarvan hadden vroeger bestaan (Polen, Litouwen), andere, als Finland en Letland, zijn voor het eerst onafhankelijk. Een aantal van die nieuwe staten, zoals Oekraïne en Georgië, die zich van Rusland hadden afgescheurd, zullen na een paar jaar weer hun onafhankelijkheid verliezen, zij het dat ze als aparte “Sovjetrepublieken” delen van de nieuwe Sovjetunie worden.

Postkaart uitgegeven bij de 300e verjaardag van de Romanov-dynastie in 1913.

Ook in het Midden-Oosten verandering. Mede door de opstand van de Arabieren verdwijnt de Turkse overheersing aldaar. De grote mogendheden Frankrijk en Groot-Brittannië willen er hun macht handhaven en creëren er "mandaatgebieden" onder hun bestuur, die op termijn onafhankelijke staten moeten worden: Syrië, Libanon, Irak, Palestina... De halve maatregelen en vage beloftes van toen aan Arabieren en Joden hebben ervoor gezorgd dat het Midden-Oosten tot vandaag een heksenketel is.

Door de grote oorlog is de wereld een heel stuk democratischer geworden. Daarvoor waren bijna alle Europese staten erfelijke monarchieën. Zelfs al was er vrijwel overal een verkozen parlement, de heersers van machtige rijken - de Duitse, de Oostenrijkse en de Russische keizers - hadden nog een grote persoonlijke macht. De oorlog heeft een einde aan die drie grote keizerrijken gemaakt. Tronen en scepters rolden op straat. De nieuwe staten die zijn ontstaan (Polen, Tsjechoslovakije, de Baltische landen..) zijn republieken.

Voedselrellen in Duitsland. Tekening uit het tijdschrift L'Abeille de Seine et Oise (via BnF, Gallica).

Betoging van de bolsjewieken in de straten van Petrograd voor de Oktoberrevolutie. Uit "From Czar to Kaiser, the Betrayal of Russia", van Florence Harper en Donald Thompson, 1918.

De oorlog heeft ook de doorbraak van het vrouwenstemrecht betekend. In 1914 waren maar enkele gebieden in de wereld waar vrouwen kiesrecht hadden (in 1913 had Noorwegen dat recht als eerste onafhankelijke staat ingevoerd). Tijdens of meteen na de oorlog is het vrouwenstemrecht er gekomen in onder meer Rusland, Duitsland, de Verenigde Staten en (nog beperkt) Groot-Brittannië., maar ook in Denemarken en Nederland, die niet aan de oorlog hebben meegedaan. In België krijgen de vrouwen in 1920 gemeentelijk stemrecht en het jaatr daarop komt de eerste vrouw in het parlement.

Belgische en Britse verpleegsters ‘zusterlijk’ samen bij een feestmaaltijd in het tentenhospitaal L’Océan in Vinkem (Archief Belgische Rode Kruis, Brussel).

Vrijwilligsters van het Britse Women's Army Auxiliary Corps aan het werk in een schrijnwerkerij achter het font in Frankrijk. Foto van de Britse militaire fotograaf John Warwick Brooke (National Library of Scotland, Collectie Haig).

Vooruitgang zien we ook op sociaal gebied. De sociale zekerheid, die voor de oorlog in de meeste landen nog maar sporadisch voorkwam, heeft meteen na de oorlog een forse uitbreiding gekend, zeker in België. Pensioenen, ziekte- en werkloosheidsverzekering, ze worden voortaan door de staat geregeld en gesubsidieerd. Er is meer en betere bescherming van de werknemers, met de achturendag als voornaamste realisatie. Ook de sociale huisvesting kent een begin, met een groot programma voor “goedkope woningen”.

"Vrouwen aan het werk"; Uit het Duitse satirische tijdschrift "Lustige Blätter" (Universiteitsbibliotheek Heidelberg).

Al die veranderingen zijn geen cadeaus die uit de hemel zijn gevallen. In de decennia voor de oorlog had de arbeidersbeweging hard en vaak tevergeefs gestreden voor rechten voor de arbeiders, sociale zekerheid en meer democratie. Dat die eisen nu wel gerealiseerd worden, komt gedeeltelijk door de nationale solidariteit onder de politieke partijen die tijdens de oorlog is gegroeid, maar toch vooral uit angst voor revolutie. In Rusland heeft de oorlog immers geleid tot een zeer radicale en bloedige omwenteling. Elders willen bijna alle leidende politici, van de conservatieven tot de gematigde socialisten dit vermijden.

Affiche van Constant Dratz uitgegeven in 1925 door de Syndikale Kommissie van België voor de parlementsverkiezingen, een oproep om te stemmen voor de Werkliedenpartij om te vverhinderen dat de wet op de 8-urenwerkweek, die pas in 1921 was goedgekeurd, zou worden ondermijnd door de tegenstanders. Collectie AMSAB.

Britse militairen in het verwoeste Ieper. Foto van de Australische militaire fotograaf Frank Hurley, ook de beginfoto is van hem. Beide foto's zijn gemaakt in 1917 tijdens de Slag om Passendale ( collectie State Library of New South Wales).

Om de oorlog te bekostigen hebben de oorlogvoerende landen gigantische hoeveelheid geld geleend, grotendeels van de eigen bevolking, maar ook van buitenlandse banken en overheden. Het terugbetalen van die schulden wordt een zware karwei, zelfs al heeft het geld veel van zijn waarde verloren. Tot een eeuw na de oorlog worden er nog oorlogsleningen terugbetaald. Een groot deel van de oorlogsschuld is zelfs blijven bestaan.

Bommen slaan in vlakbij Australische militairen en Duitse krijgsgevangen en gewonden die worden afgevoerd. Foto van de Australische militaire fotograaf Frank Hurley.

De oorlog betekende een forse knauw voor het aanzien en de invloed van Duitsland in de wereld. In de jaren voor 1914 stond Duitsland op veel gebieden aan de top. Het was zowat het welvarendste land op aarde. De Duitse economie, cultuur, wetenschap, technologie… hadden een grote uitstraling in andere landen. Zelfs Engelse studenten leerden toen Duits, om Duitse wetenschappelijke publicaties te kunnen lezen.

Tijdens een anti-Duitse manifestatie in Baraboo, Wisconsin (VS) wordt een stapel Duitse tekstboeken van de plaatselijke middelbare school verbrand, voorjaar 1918 (Library of Congress).

"Het ware gelaat van Duitsland onthuld". Tekening uit het Franse satirische tijdschrift "Le Rire", 7 december 1918 (via BnF, Gallica).

"De criminele bolsjewieken hebben het onmogelijk gemaakt voor de woekeraars om nog juwelen te kopen voor hun vriendin, de goddeloze bolsjewieken hebben de prostitutie verboden en deze hebben de profiteurs bestraft die hun arbeiders in onveilige omstandigheden hebben laten werken". Tekeningen van de Duits-Amerikaanse cartoonist Ernest Riebe uit het zeer ironiserende procommunistische "Crimes of the Bolsjiviki" uit 1919.

De schok die de Eerste Wereldoorlog heeft veroorzaakt, zorgt er ook voor dat men anders over het fenomeen oorlog gaat denken. Nog tijdens de Grote Oorlog sprak men van de “oorlog om een einde te maken aan alle oorlogen”. De slogan “Nooit meer oorlog” raakt verspreid. Voor het eerst is er een internationale organisatie, de Volkenbond, om oorlogen te voorkomen. Voor het eerst wordt echt over ontwapening gepraat. Er komt zelfs een verdrag dat de oorlog buiten de wet stelt (het Briand-Kellogpact van 1928).

Die pogingen om een nieuwe oorlog te verhinderen zullen om diverse redenen mislukken, maar toch is er iets veranderd. Oorlog wordt niet langer beschouwd als “normaal”, als een geoorloofd onderdeel van de politiek. Ministers van Oorlog heten nu ministers van Defensie. Iedereen spreekt over vrede, ook al zal er nog oorlog komen…

Anti-oorlog slogan meegedragen tijdens de 1 mei-stoet in Gent in 1939 (collectie AMSAB).

Groep Duitse krijgsgevangenen tijdens de Slag om Passendale, 1917. Foto van de Australische militaire fotograaf Frank Hurley ( collectie State Library of New South Wales)